Czwarty tom „Przeworskich Studiów Regionalnych” został oficjalnie oddany do rąk czytelników. Przeworskie Studia Regionalne są pomysłem sprzed kilkunastu lat, który miał wypełnić lukę powstałą w wyniku braku publikacji na temat Przeworska i jego okolic. Zamiar, aby czasopismo ulokować przy instytucji, która da szanse na finansowanie kolejnych tomów, a równocześnie oparcie znajdzie w muzealnych archiwach, został zrealizowany. I tom PSR ukazał się w 2012, kolejne tomy zostały wydane w latach 2015, 2017 i ostatni IV tom w 2021 r. – wszystkie przy Muzeum w Przeworsku Zespół Pałacowo – Parkowy, przy współpracy z Leszek Kisiel Burmistrz Miasta Przeworska. Cztery tomy to łącznie 1 130 stron, zapisanych przez 47 autorów w 23 artykułach.
IV tom został wydany w czasie szczególnym, naznaczonym epidemią, która utrudnia znacząco prowadzenie badań naukowych i podejmowanie działalności wydawniczej. Klęski elementarne już przed wiekami dotykały mieszkańców Przeworska, o czym świadczą dobitnie informacje o zarazach i pożarach pojawiające się także w artykułach opublikowanych w niniejszym tomie. Nadzieją napawa fakt, że przeworszczanie wychodzili z tych opresji obronną ręką, a trudne przeżycia motywowały do wcielania w życie nowych pomysłów służących lokalnej społeczności.
Dokąd pielgrzymowali przeworszczanie doby staropolskiej? Jak przedstawiała się topografia sakralna i gospodarcza miasta u schyłku XVIII stulecia? Jaki obraz rodziny Lubomirskich utrwalili na kartach swych wspomnień Teofil i Antoni Baumanowie? Jak magistrat galicyjskiego Przeworska zapobiegał pożarom? Gdzie mieściła się siedziba przemyskiego Inspektoratu AK od października 1943 r. do połowy września 1944 r.? Co zawiera wyjątkowa księga cechu szewskiego, która po niemal trzystu latach wróciła do Przeworska? Czy w przeworskim pałacu mogło powstać niebawem po wojnie muzeum narodowe? Próbę odpowiedzi na te i inne pytania podjęli autorzy artykułów opublikowanych w tomie IV wydawnictwa seryjnego „Przeworskie Studia Regionalne”. Liczący blisko 300 stron zbiór tekstów o różnej objętości, formie i stopniu naukowości, obejmuje pięć opracowań zamieszczonych w dziale „Artykuły”, dwa kolejne zawarte w części o nazwie „Źródła”, a ponadto dwa teksty wspomnieniowe zakwalifikowane do działu „Varia” oraz jedno sprawozdanie.
Całość otwiera obszerny artykuł pióra Szymona M. Wilka dotyczący mieszkańców Przeworska pojawiających się na kartach ksiąg cudów z XVI-XVIII w. Zebrany materiał pozwolił na wskazanie kierunków pątniczych wędrówek przeworszczan (Dzików, Gidle, Janów Ordynacki, Leżajsk, Milatyn), charakterystykę pątników (płeć, stan cywilny, status społeczno-zawodowy), praktyk religijnych i postrzegania sacrum. Opracowanie rzuca nowe światło na zagadnienie religijności mieszkańców Przeworska w okresie staropolskim.
Wyjątkowe spojrzenie na Przeworsk zaprezentował Leszek Kisiel, wykorzystując do tego austriacką mapę Miega (1779-1783). Omówił przedstawioną w tym źródle sieć drogową i rzeczną, młyny, obiekty sakralne i cmentarze. W efekcie powstało studium prezentujące zmiany w układzie przestrzennym i topografii miasta. Analiza materiału kartograficznego skłoniła autora do sięgnięcia po inne źródło, jakim są akta wizytacyjne i dołączenia w formie aneksów zaczerpniętych z nich opisów nieistniejących przeworskich świątyń.
Relacje pomiędzy rodziną Baumanów a rodem Lubomirskich zaprezentował Łukasz Chrobak, do czego posłużyły pamiętniki spisane przez Teofila i Antoniego Baumanów. Konfrontując oba źródła i osadzając je w realiach epoki, autor przedstawił nieznane dotąd fakty dotyczące stosunków rodzinnych i majątkowych przeworskiej linii ordynackiej rodu, potwierdzając doniosłą rolę, jaką odegrała w historii regionu.
Dzieje pożarów i ochrony przeciwpożarowej Przeworska (XVI-XX w.) prześledzić możemy, zapoznając się z artykułem Wojciecha Kruka. Autor zebrał występujące w literaturze i źródłach wzmianki o pożarach trawiących zabudowę miasta, gospodarczych i społecznych skutkach pożogi, stopniu realizacji przez społeczność przeworską państwowych przepisów przeciwpożarowych, formach przeciwdziałania zagrożeniom i inicjatywom zmierzającym do utworzenia straży ogniowej.
W badania nad ruchem oporu wpisuje się artykuł poświęcony siostrom – Stefanii i Helenie Stuchlińskim autorstwa Henryka Prochowskiego. Dzielne kobiety, zaangażowane w latach 30. w środowisko sportowo-artystyczne i służbę okupowanej Ojczyźnie realizowały jako łączniczki Inspektoratu ZWZ-AK Przemyśl, a po wojnie za swoją działalność zostały aresztowane przez NKWD. Intencją autora tekstu, przygotowanego w oparciu o źródła wspomnieniowe, było przywrócenie pamięci o tych dwóch zapomnianych, przeworskich bohaterkach.
Studium źródłoznawcze poświęcone księdze cechu szewskiego prowadzonej w latach 1622-1740 przygotowała Ewa Grin-Piszczek. Poddawszy analizie zawartość, ustaliła, że wśród wpisów dominują informacje o odbywanej przez uczniów nauce i przeprowadzanych wyzwolinach, a obok nich pojawiają się wzmianki dotyczące finansów i obyczajowości cechowej. Scharakteryzowany rękopis został zakupiony przez miasto w 2019 r.
Nowe światło na dzieje przeworskiej rezydencji Lubomirskich w okresie powojennym rzuca artykuł Arkadiusza Wierzbińskiego poświęcony urządzonej w pałacu składnicy muzealnej i jej twórczyni Wandzie Sierakowskiej (1922-1981), wnuczce ostatniego ordynata. W tekście omówiono działania podjęte dla zabezpieczenia ocalałych dzieł sztuki, co znalazło swe odzwierciedlenie w powstaniu placówki o charakterze muzealnym, która, chociaż funkcjonowała zaledwie cztery lata, odegrała istotną rolę w kulturalnych dziejach miasta.
Losy syberyjskich zesłańców utrwalił Janusz Mazurek w opracowaniu przygotowanym na bazie wspomnień związanej z Przeworskiem Anny Korman. Głód, ból, zimno i tęsknota za rodzinnym domem zdominowały siedem lat życia dziewczynki, która na nieludzkiej ziemi straciła oboje rodziców. Przejmujący opis podróży na wschód, pobytu w łagrach, pracy ponad siły i trudów powrotu do kraju uzmysławia piekło katorgi, której doświadczyły tysiące Polaków.
Pasję życia uczynił z pszczelarstwa Jerzy Gdula (1928-2012) przywoływany przez Stanisława Żyłę we wspomnieniach obrazujących środowisko rodzinne, drogę życiową i portret osobowościowy zaangażowanego w życie miasta społecznika.
Cele, przebieg i znaczenie historyczno-mariologicznego sympozjum naukowego „Consolatio Populi Prevorscensis. Z dziejów kultu Matki Bożej Pocieszenia w kościele OO. Bernardynów w Przeworsku” zorganizowanego 25 maja 2019 r. w ramach przygotowań do koronacji, omówił Szymon M. Wilk w sprawozdaniu zamykającym tom IV „Przeworskich Studiów Regionalnych”.
Kolegium Redakcyjne serdecznie dziękuje autorom opublikowanych artykułów. Słowa uznania kierujemy pod adresem prof. Krzysztofa Ślusarka, recenzenta niniejszego tomu. Wyrażamy wdzięczność za owocną współpracę członkom Kolegium Redakcyjnego, a zwłaszcza p. dr. Łukaszowi Mrozowi, dyrektorowi Muzeum i p. Agnieszce Zakrzewskiej, odpowiedzialnej za redakcję techniczną. Dziękujemy p. Annie Lewkowicz za korektę językową artykułów oraz p. Katarzynie Rejman za tłumaczenia streszczeń na język angielski.
Redaktorzy naukowi tomu
Leszek Kisiel
Szymon Maksymilian Wilk
ARTYKUŁY
Szymon Maksymilian Wilk – Mieszkańcy Przeworska na kartach sanktuaryjnych ksiąg cudów z XVI-XVIII w.
Leszek Kisiel – Przeworsk w świetle mapy Miega. Wybrane aspekty.
Łukasz Chrobak – Lubomirscy i Baumanowie na kartach wspomnień Teofila i Antoniego Baumanów w latach 1801-1872.
Wojciech Kruk – Pożary i ochrona przeciwpożarowa Przeworska
XVI-XX w. przyczynek do badań.
Henryk Prochowski – „Mira” i „Łasica” – siostry Stuchlińskie nieznane bohaterki.
ŹRÓDŁA Ewa Grin-Piszczek – Księga cechu szewskiego miasta Przeworska z lat 1622-1740
Arkadiusz Wierzbiński – Składnica muzealna w Przeworsku (1944-1948)
VARIA Janusz Mazurek – Relacja Anny Korman.
Stanisław Żyła – O Jerzym Gduli, czyli wspomnienie o człowieku, dla którego „Pszczoły Bożego Ducha Iskierką były”.
SPRAWOZDANIA Szymon Maksymilian Wilk – „Consolatio Populi Prevorscensis. Z dziejów kultu Matki Bożej Pocieszenia w kościele OO. Bernardynów w Przeworsku” – sympozjum historyczno-mariologiczne, Przeworsk, 25 maja 2019 r.
